Sanguszko Władysław Hieronim (1803–1870), latyfundysta galicyjski, polityk konserwatywny. Ur. 30 IX w Antoninach, był synem Eustachego Erazma (zob.) i Klementyny z Czartoryskich z Korca (zob. Sanguszkowa Klementyna), młodszym bratem Romana Stanisława (zob.).
S. odebrał domowe wychowanie uzupełnione studiami na uniwersytecie w Berlinie. W l. 1823–5 podróżował z bratem po Europie; listy jego do domu, nie zawsze ostrożne, bywały kontrolowane przez agentów w. ks. Konstantego. Po powrocie do kraju zarządzał kluczem tarnowskim rezydując w Gumniskach. Dn. 7 VIII 1829 wziął ślub z cioteczną siostrą Izabelą Lubomirską.
W czasie powstania listopadowego S. przedostał się do Warszawy i 6 II 1831 w stopniu podporucznika wstąpił do służby w sztabie przybocznym naczelnego wodza gen. Michała Radziwiłła. Dn. 6 IV otrzymał Krzyż Złoty Virtuti Militari. Przeznaczony został do formowanej z młodzieży galicyjskiej Legii Nadwiślańskiej konnej, a równocześnie objął stanowisko adiutanta polowego wodza naczelnego gen. Jana Skrzyneckiego; dn. 3 VII awansował na stopień porucznika. Przydzielony z grupą oficerów z kręgów arystokracji do II korpusu gen. Hieronima Ramoriny, wraz z nim opuścił 23 VIII Warszawę, udając się na prawy brzeg Wisły. Rozkazem z dn. 5 IX S. skierowany został do sztabu zastępcy naczelnego wodza gen. Kazimierza Małachowskiego. Dość długo leczył ranę w nodze z 1831 r., m. in. w r. 1837 zasięgał w Poznaniu rady dra Karola Marcinkowskiego.
S. gospodarował w «hrabstwie tarnowskim», powiększonym w r. 1842 o Niedomice; w r. 1865 nabył Podhorce od Leona Rzewuskiego. Dbał w swych folwarkach o poprawę rasy bydła; w stadninie arabskiej w Gumniskach miał w r. 1843 25 matek, ogiery sprowadzał ze Sławuty. Ogłosił broszurę O chowie koni i polepszeniu rasy w Galicji uwagi (Lw. 1839, toż, z małymi zmianami, Kr. 1850), jak również Kilka uwag o poprawie bydła krajowego („Tyg. Rolniczo-Przemysłowy” 1854). Krytycznie odnosił się do opierania hodowli na imporcie wysokiej rasy reproduktorów. W l. 1843–7 i ponownie od r. 1857 był prezesem Tow. Chowu Koni i Wyścigów we Lwowie. Araby jego w l. 1838–9 biegały na wyścigach w Wiedniu, choć w swych publikacjach S. nie doceniał przydatności wyścigów dla podnoszenia rasy pełnej krwi. Ze wzmianek w korespondencji wynika, że miał w swych dobrach «cukrownie i sukiennie». W styczniu 1845 w związku z szerzącą się w Galicji akcją trzeźwości odsprzedał propinację tarnowską gminie miejskiej, zastrzegając sobie udział w zyskach; zrzekł się też na rzecz magistratu tarnowskiego praw dominialnych i jurysdykcji nad mieszkańcami kilku swoich wsi, zezwalając, aby zostały one przyłączone do miasta. Wskutek tego kontraktu Tarnów stał się jednym z większych miast galicyjskich. S. zastrzegł sobie, aby odtąd na wieży ratuszowej w Tarnowie umieszczony został herb Sanguszków «Pogoń litewska». Podróżował: w r. 1840 i 1844 do Włoch, w r. 1842 do Paryża. W r. 1843 spotkał się z bratem Romanem w Monachium.
Na sejmie stanowym 1841 r. S. poparł wniosek o przywrócenie języka polskiego w szkołach galicyjskich i starł się wówczas (oklaskiwany przez izbę) z prezydentem Gubernium F. Kriegiem. Za to na sesjach 1843 i 1844 r. przeciwstawiał się wnioskowi Tadeusza Wasilewskiego o reformę stosunków poddańczych i przyczynił się do opóźnienia o rok obioru sejmowej komisji, która zaprojektować miała likwidację pańszczyzny i ewentualne uwłaszczenie. W r. 1845 przekonał się do potrzeby umiarkowanej i stopniowej reformy włościańskiej, dał się więc obrać do wspomnianej komisji sejmowej i sam w tarnowskim kluczu eksperymentował z oczynszowaniem chłopów. W listopadzie t. r. zwołał do Gumnisk okolicznych ziemian i przedstawił im projekt zniesienia stosunków poddańczo-pańszczyźnianych wzorowany na doświadczeniach poznańskich.
W przygotowaniach powstańczych S. mógł się orientować, zważywszy, że Jan Tyssowski był od r. 1842 jego sekretarzem osobistym. W końcu 1845 r. gubernator Galicji arcyks. Ferdynand d’Esté w przejeździe przez Gumniska ostrzegł S-ę, że udział szlachty w powstaniu może narazić ją na wybuch ze strony chłopów. Silnie zaniepokojony S. pospieszył do Wiednia, dotarł do kanclerza K. Metternicha, ostrzegał go przed rozwojem konspiracji, wzburzeniem wsi, zwlekaniem z reformą włościańską. Następnie wraz z rodziną wyjechał do bezpiecznego Paryża. Administrację swych dóbr upoważnił zresztą do świadczenia, gdy zajdzie potrzeba, na cele spiskowe i powstańcze. «Państwo tarnowskie» wyszło obronną ręką z «rabacji», gdyż ochraniała je austriacka władza. S. wrócił z Paryża w kwietniu 1846, zastał w pałacu swym zakwaterowane wojsko. Narzekał: «w owcach okropną stratę miałem, połowa odpadła», ale przyznawał, że poszkodowany był o wiele mniej od innych. Zarzekał się, że zrezygnuje z administrowania folwarkami i odda je wszystkie w dzierżawę na wzór angielski. W poufnych listach do żony usprawiedliwiał Wiedeń za to, co zaszło w Galicji; stwierdzał jednak, że wojsko na równi z urzędnikami było współwinne w sprowokowaniu rzezi i maltretowaniu uwięzionych. Star. J. Breinl usiłował wytoczyć S-ce śledztwo, z którego się jednak wybronił. Liczne sieroty po wymordowanych przygarnęła w Tarnowie ochronka ufundowana przez I. Sanguszkową.
W połowie 1847 r. S. odwiedził Poznańskie, bawił ponownie w Paryżu, nosił się z myślą zakupienia jakichś terenów w Algierii, wrócił do kraju w połowie lutego 1848. W marcu, na wieść o rewolucji w Wiedniu, kazał ogłosić chłopom, że im darowuje pańszczyznę. Związany z tym ubytek dochodu oceniał na 50 tys. fr. rocznie. Zwołał w Tarnowie zebranie, które zgłosiło akces do ruchu narodowego, złożył składkę na ufundowanie wolnego od cenzury dziennika, przyłączył się do lwowskiej delegacji, która jechała przedłożyć cesarzowi polskie postulaty. Zabrał ze sobą dwóch gospodarzy ze swoich dóbr, którzy mieli świadczyć, że lud wiejski w Galicji włącza się do ruchu narodowego. Podpisał w Wiedniu adres z 6 VI, wymówił się jednak od misji do Frankfurtu, zleconej mu przez Radę Narodową, i wrócił do Tarnowa. Okólnik F. Stadiona o zniesieniu pańszczyzny przez cesarza określił jako «une coquinerie», ale sam fakt zniesienia uznał za korzystny. Do gwardii narodowej tarnowskiej zapisał się jako szeregowiec, dał się też obrać do obwodowej Rady Narodowej. Zastanawiał się nad kandydowaniem do sejmu wiedeńskiego, lecz szans dla siebie nie widział. Ogłosił w Krakowie gniewną broszurę pt. Rachunek sumienia z roku 1848 (Kr. 1848), w której oskarżał demokratów, że zaprzepaścili sprawę polską, domagając się rzeczy nieosiągalnych.
W r. 1853 wyprawił S. żonę do Petersburga, ażeby zabiegała u dworu carskiego o zapewnienie synom sukcesji dóbr wołyńskich po gen. Eustachym. Sam korzystał w tych latach z kuracyjnych kąpieli na weneckim Lido. Był inicjatorem i akcjonariuszem budowy kolei żelaznej Kraków–Lwów, a zamyślał też o budowie linii Tarnów–Koszyce. W r. 1854 objął jako współzałożyciel prezesurę Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. U schyłku wojny krymskiej (19 II 1856) skierował do Hotelu Lambert francuski memoriał wzywający Napoleona III do ratowania sprawy polskiej. Dwukrotnie zabierał głos na temat zniesienia poddaństwa w zaborze rosyjskim: w rozprawie z 20 IV 1858 ostrzegał przed wyzuwaniem z gruntu komorników. Obszerniej wypowiedział się w broszurze De l’émancipation des paysans en Russie, odbitej w Wiedniu (marzec 1860) w 60 egzemplarzach. Szukał w niej sposobu pogodzenia niezbędnego uwłaszczenia chłopów z potrzebą utrzymania społecznego stanowiska szlachty. Odrzucając «galicyjski» model reformy zalecał bezpłatne nadanie wszystkim gospodarzom (lecz nie bezrolnym) osad najwyżej 2–4-morgowych, z tym, że o resztę nadziału mogliby chłopi indywidualnie umawiać się z dziedzicem za odrobek. Autor nie żywił jednak złudzeń, że jego koncepcja zostanie wzięta pod uwagę.
W grudniu 1860 S. włączył się do deputacji galicyjskiej, która jechała do Wiednia upominać się o spolszczenie szkół, sądów i urzędów w Galicji. Daremnie usiłował wykluczyć z delegacji tej Franciszka Smolkę. Resztę zimy spędził z rodziną w Paryżu. W pierwszych wyborach do Sejmu Krajowego w r. 1861 wybrany został z kurii większej własności w Tarnowie. Posłował do r. 1869. Na Sejmie zabierał głos przeciwko chłopskim serwitutom. Mianowany równocześnie dziedzicznym członkiem Izby Panów w Wiedniu, interpelował rząd (1862) w sprawie represjonowania demonstracji politycznych w Galicji; odgrażał się (1867), że uciskana przez centralistów Galicja może przejść do opozycji na wzór czeski. Przeciwny był powstaniu styczniowemu i pokłócił się z zięciem Adamem Sapiehą, gdy ten organizował wyprawę zbrojną na Wołyń. Staraniem jednak S-i został rozszerzony szpital zarządu dóbr w Gumniskach przystosowany do przyjęcia licznych rannych powstańców. Wpłacił 5 610 złr. jako pożyczkę narodową. Rozmawiał w Wiedniu na tematy polskie z ambasadorem francuskim A. Gramontem i z parlamentarzystą brytyjskim P. Hennessym. Istnieje niesprawdzona wersja, jakoby w początku 1864 r. zabiegał w Wiedniu o zaprowadzenie w Galicji stanu oblężenia. Żona jego w tym czasie bawiła w Londynie.
W r. 1866 S. podróżował po krajach bałkańskich, m. in. w Belgradzie przyjęty był przez ks. Michała Obrenowicza. Ogłosił broszurę O gminie zbiorowej (Lw. 1866) przeciwstawiając się tej instytucji jako zbędnej i szkodliwej; natomiast postulował rozbudowę samorządu powiatowego. Od r. 1867 był marszałkiem powiatowym w Tarnowie. Dn. 1 III t. r., jedyny z posłów polskich, wypowiedział się w Sejmie przeciw proponowanemu adresowi, nazywając go «niekonstytucyjnym». Nie związany formalnie z żadnym ugrupowaniem, odzywał się w Sejmie dorywczo, z własnej inicjatywy, zawsze w duchu konserwatywnym, niekiedy budząc wesołość. Nazywano go «Książę Niemowa», «Książę Mantyka» itp. Krytycznie odniósł się do rezolucji sejmowej 1868 r., stale też opowiadał się za uczestnictwem delegacji polskiej w Radzie Państwa. W Izbie Panów stawał w obronie konkordatu z Watykanem, a przy debacie nad kodeksem karnym domagał się utrzymania kary chłosty. W r. 1867 otrzymał od cesarza honorową godność rzeczywistego radcy stanu. W r. 1866 starał się nie dopuścić do przyjazdu do Galicji Władysława Czartoryskiego, z powodu niezadowolenia Petersburga; stale bowiem liczył się z Rosją, a to ze względu na posiadłości wołyńskie, które dziedziczyć miał jego syn Roman. W marcu 1870 S. ogłosił w dzienniku „Die Politik” list otwarty protestujący przeciwko wyłącznie niemieckiemu składowi ówczesnej Rady Ministrów, co uznał za «niepolityczną i niesprawiedliwą antecedencję». W parę tygodni potem zmarł nagle 15 IV 1870 w Cannes na Riwierze, dokąd się udał dla pielęgnowania chorego na gruźlicę syna Pawła. Zwłoki S-i pochowano w kaplicy Sanguszków na Starym Cmentarzu w Tarnowie; nagrobek wykonany przez Antoniego Madeyskiego został ustawiony w r. 1906.
Z małżeństwa z Izabelą z Lubomirskich (zob. Sanguszkowa Izabela) zostawił S. synów: Romana Damiana (zob.), Pawła Romana (zob.) i Eustachego Stanisława (zob.), oraz dwie córki: Jadwigę, żonę Adama Sapiehy (zob.) oraz Helenę.
Helena (1836–1891), słynna z urody «(księżniczka Helena […] miała w postawie i twarzy coś z antyku; młoda bogini Diana mogła być taka jak ona», S. Tarnowski), swatana była bezskutecznie z coraz to innym polskim lub cudzoziemskim arystokratą. Małżeństwu jej z Władysławem Czartoryskim sprzeciwiał się S., zawsze ze względu na Rosję. W l. siedemdziesiątych miała romans ze szwagrem swym Adamem Sapiehą; ze związku tego urodziła się córka, którą wysłano do Francji, oraz syn, który wychowywał się w rodzinie Sapiehów (K. Chłędowski). Postać jej wprowadzona została do powieści „Kosze i koszyki” („Przegl. Pol.” 1869–70) ogłoszonej pod pseud. Światowid (autorstwo zbiorowe – A. Lisicka i in.).
Portrety S-i: miniatura przez Johanna Endera (1828), portret przez Jana Nepomucena Głowackiego w mundurze ułańskim (olej. na płótnie 1836), reprod. w: Chrzanowska P., Sanguszkowie, Tarnów 1989, portret konny przez Piotra Michałowskiego (akwarela), portret przez G. G. Battiga w stroju polskim (ok. 1850), portret S-i (z fajką, olej., ok. 1860) przez Jana Lorentowicza (?), portrety przez L. A. Schwitzera (1862 w Wenecji), przez Andrzeja Grabowskiego (1865), konny portret S-i jako porucznika ułanów z r. 1831 przez Juliusza Kossaka (malowany pośmiertnie, akwarela, 1874, reprod. w: Olszański K., Juliusz Kossak, Wr. 1988), popiersie w białym marmurze przez Antoniego Madeyskiego – wszystkie w Muz. Okręgowym w Tarnowie; Juliusz Kossak, Władysław Sanguszko pod Grochowem (akwarela 1876, wł. Muz. Narodowe w Krakowie, reprod. w: Olszański K., Juliusz Kossak, W. 1988); – Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, VII; Enc. Org.; Österr. Biogr. Lexikon, Lf. 45; Wurzbach, Biogr. Lexikon, XVIII 191–3; Borkowski, Almanach; Żychliński, V 305–7, XI 188–9; Księga Pamiątkowa w 50-letni. rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis imienny […] krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881; Cmentarz Stary w Tarnowie. Przewodnik, Tarnów 1991 s. 45–51 (podob.), 52–3, 56 (dotyczy córki Heleny, fot.), 269 (fot. nagrobka); – Abancourt F., Era konstytucyjna monarchii austro-węgierskiej, Kr. 1881 s. 51–2; Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, W. 1990 VIIa; Askenazy S., Łukasiński, W. 1929; Demel J., Stosunki gospodarcze i społeczne miasta Krakowa w l. 1853–1866, Wr. 1958; Dębicki L., Portrety i sylwetki XIX w., S. I, Kr. 1905 I 154–72 (fot.); tenże, Trzy pokolenia w Krakowie, Kr. 1896 s. 132–3; Gadon L., Ks. Adam Czartoryski podczas powstania listopadowego, Kr. 1900 s. 26, 85; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948–50; Kieniewicz S., Adam Sapieha, Lw. 1939; tenże, Pomiędzy Stadionem a Goslarem, Wr. 1980; tenże, Ruch chłopski 1846 r. w Galicji, Wr. 1951; tenże, Sprawa włościańska w galicyjskim Sejmie stanowym, „Sobótka” 1948 s. 174, 177, 187; Kostołowski E., Studia nad kwestią włościańską, Lw. 1938; Kunaszowski H., Życiorysy uczestników powstania listopadowego, Lw. 1880 s. 66; Kunisz A., Udział Ziemi Tarnowskiej w powstaniu styczniowym, Kr. 1990; Leniek J., Herzig F., Leśniak F., Dzieje miasta Tarnowa, Tarnów 1911 s. 193–4; Lisicki H., Antoni Zygmunt Helcel, Kr. 1882 I 268, II 98; Pannenkowa I., Walka Galicji z centralizmem wiedeńskim, Lw. 1918; Piskor A., Siedem ekscelencji i jedna dama, W. 1959 s. 122–3; Pruski W., Dwa wieki polskiej hodowli koni arabskich (1778–1978) i jej sukcesy w świecie, W. 1983; tenże, Hodowla zwierząt gospodarskich w Galicji w latach 1772–1918, Wr. 1975 I–II; Radzimiński Z. L., Marszałkowie wołyńskiej ziemi, „Kwart. Hist.” 1915 s. 94; Rok 1846 w Galicji, W. 1958; Skałkowski A., Aleksander Wielopolski, P. 1947 II; Stachowska K., Z przeszłości gmachów Oddziału PAN w Krakowie, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 14: 1968; Tarnów, Dzieje miasta i regionu, Tarnów 1983 II; Tarnowski S., Z wystawy portretów kobiecych, Kr. 1910 s. 16; Tyrowicz M., Jan Tyssowski, W. 1930 (reprod. litografii z Muz. Lubomirskich we Lw.); Wyka K., Teka Stańczyka na tle historii Galicji w latach 1849–1869, Wr. 1951; Zdrada J., Udział Koła Polskiego w pracach ustawodawczych pierwszej austriackiej Rady Państwa, „Mpol. Studia Hist.” 1962 s. 60; tenże, Wybory do galicyjskiego Sejmu Krajowego w 1867 r., „Roczn. B. PAN” 1963 s. 78; tenże, Zmierzch Czartoryskich, W. 1969; – Batowski A., Diariusz wypadków 1848 roku, Wr. 1964; Chłędowski K., Album fotograficzne, Wr. 1951; tenże, Pamiętniki, Wr. 1951; Czapski E., Pamiętniki sybiraka, Londyn 1964; Galicja w powstaniu styczniowym; Horoszkiewicz J., Notatki z życia, Wr. 1957; Kennedy A. L., My dear Duchess, London 1956 s. 233–4; Koźmian A. E., Listy, Lw. 1894–6 III 201, 247, IV 37, 42, 47, 268; Krasiński Z., Listy do Delfiny Potockiej, W. 1975; tenże, Listy do Jerzego Lubomirskiego, W. 1965; Montalembert Ch., Listy do Izabeli i Władysława Sanguszków z lat 1847–1863, Oprac. H. Gacowa, J. Pavi, „Blok-Notes Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza” 1978; Pamiętniki urzędników galicyjskich, W. 1978; Pawłowski B., Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1831 r., W. 1932 II; Pol W., Pamiętniki, Kr. 1960; Polska działalność dyplomatyczna 1863–1864, W. 1962 II; Prek K., Czasy i ludzie, Wr. 1958; Sapieha L., Wspomnienia, Kr. 1912; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1855–69; Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863–1864, Lw. 1890 III 158; [Zamoyski W.] Jenerał Zamoyski 1803–1868, P. 1913 II; Zbiór zeznań; – „Czas” 1870 nr 90; „Gaz. Lwow.” 1870 nr 89; – AP w Kr.: Arch. Rodzinne Sanguszków rkp. 43, 63, 68, 119; B. Jag.: rkp. 7888, akc. 19/57; B. Narod.: rkp. 6437; B. Ossol.: rkp. 6789, 11760, 12614 s. 226–229, 267, 279, rkp. 12611; B. PAN w Kr.: rkp. 1830; – Mater. Red. PSB: Życiorys Heleny Sanguszkówny w oprac. Jolanty M. Marszalskiej.
Stefan Kieniewicz